Linux
Linux, (telaffuz: Amerikan İngilizcesinde: linək/ Lin-əks, Avrupa ve Kanada'da lɪnʊks / Lin-uks) Unix’e fikirsel ve teknik anlamda atıfta bulunarak geliştirilmiş; açık kaynak kodlu, özgür ve ücretsiz bir işletim sistemi çekirdeğidir. Çekirdeğin kaynak kodları GNU Genel Kamu Lisansı çerçevesinde özgürce dağıtılabilir, değiştirilebilir ve kullanılabilir. Linux ismi ilk olarak 1991 yılında Linus Torvalds tarafından yazılan, Linux çekirdeğinden gelmektedir.
Linux, hemen her bilgisayar platformunda sorunsuzca kullanılabilmektedir. Çok geniş bir donanım desteğine sahip olan Linux; netbook, dizüstü bilgisayar, sunucu bilgisayarlar, iş istasyonu, akıllı telefon, masaüstü bilgisayarlar gibi hemen her platformda tam bir uyum içerisinde çalışabilmektedir. Ağırlıklı olarak sunucu ve iş istasyonu platformlarında tercih edilse de taşınabilir ve masaüstü sistemlerde de kullanım oranını günden güne artırmaktadır. Ayrıca Linux sunucu-işletim sistemlerinde ilk sırada tercih edilmekte ve dünyanın 10 hızlı süperbilgisayarında da kullanılmaktadır.
Tabii bu durumda, açık kaynak kod yapısının ve özgür yazılım anlayışının etkisi büyüktür. Eş değeri sistemlere (Microsoft Windows, Mac OS) göre çok daha kullanışlı bir yapıya sahip olan Linux, özellikle sunucu pazarında kullanım oranı ile rakipleriyle arasına ciddi bir mesafe koymuştur. Masaüstü ve taşınabilir bilgisayarlar için ise durum biraz farklı olmakla beraber Mint, Ubuntu, OpenSuse, Pardus, Mandriva gibi son kullanıcıya hitap eden, pratik değeri yüksek dağıtımlar sayesinde Linux, her geçen gün kullanıcı kazanmaktadır.
Linux, bir çekirdek olarak son kullanıcı için bir anlam ifade etmemektedir. Bunun sebebi grafiksel ortam (X), web tarayıcı, ofis gibi temel yazılımların çekirdek içinde sunulmamasından kaynaklanmaktadır. Özgürce dağıtılan Linux çekirdeği, dağıtım ekipleri tarafından dağıtımın hitap ettiği kitleye göre hazırlanmakta ve son kullanıcıya bir paket olarak sunulmaktadır.
Son kullanıcıya hitap etmek amacıyla geliştirilmekte olan dağıtımlarda Mozilla Firefox Web tarayıcı, KDE veya Gnome masaüstü ortamı, LibreOffice ofis yazılımı, Gimp gibi yazılımlar tercih edilir. Orta ve üst düzey kullanıcılar için hazırlanan dağıtımlara ise dağıtımcılar, bu yazılımlara ek olarak MySql, PostgreSql, Apache gibi yazılımları da dahil etmekte, bu şekilde paketleyip kullanıcıya sunmaktadır.
Bir kısım kitle tarafından “Linux” kelimesiyle ifade edilen çekirdek, bir kısım kitle tarafından da GNU Projesi yazılım ve araçlarını içermesi nedeniyle “GNU/Linux” diye ifade edilmekte, bu söz grubu ile adlandırılmaktadır.
Tarihçe
Unix
Unix’in temeli, 1965 yılında MIT (Massachusetts Teknoloji Enstitüsü), AT&T Bell Labs ve General Electric'in ortak çalışmasıyla geliştirilmiş MULTICS projesiyle atılmıştır. 1969 yılında, Amerika'daki AT&T Bell Labs'ta Ken Thompson, Dennis Ritchie, Douglass Mcllroy ve Joe Ossana tarafından uygulama hâline getirilmiştir. Birinci sürümü assembler ile yazılmış olan Unix, Dennis Ritche’nin yaptığı çalışmalar ile C diline aktarılmıştır. Çeşitli donanımlara bu sayede uyum sağlayabilir hâle getirilmiştir. Unix hızla büyümekte ve birçok akademik kuruluşta ve şirkette oldukça beğenilmektedir.
Masaüstü
Linux'un kişisel bilgisayarlardaki popüleritesi yıllardır sürekli artmaktadır. Şu an birçok yapım grafiksel kullanıcı arayüzü içeriyor. Bunlardan en çok bilinen ikisi GNOME ve KDE Plasma Desktop'tur ve ikisi de birçok dili destekler. Linux masaüstü yıllardır tartışmalı bir konudur; örneğin 2007'de Gelişim departmanından Con Kolivas, masaüstüne gereken önem verilmediği gerekçesiyle departmandan ayrılmıştır. Apple'nin Mac OS X ve Microsoft'un Windows OS'i için hâlihazırda bolca program olmasına rağmen, Linux için bu sayı görece azdır. Wine adlı emülatör ile Linux üzerinde Mac OSx ve Windows programları açılabilse de tam performans sağlayamamaktadır. Yine de Linux için üretilmiş hatırı sayılır derecede - özellikle animasyon ve 3D alanında - program vardır. Autodesk, Maya, Softimage XSI ve Apple Shake bunlara örnek olarak gösterilebilir. Microsoft Windows ve Mac OS X'te bulunan birçok uygulama Linux'ta da mevcuttur.Genellikle, başka bir işletim sisteminde bulunan yazılımın mutlaka özgür yazılım uygulaması vardır. Diğer şekilde o uygulama Linux'ta çalışacak bir versiyona sahiptir (Skype gibi).
Pek çok popüler uygulamanın farklı işletim sistemleri için versiyonları mevcuttur. Örneğin Mozilla Firefox, LibreOffice gibi tüm önemli uygulamaların indirilebilir sürümleri vardır. Ayrıca, başlangıçta Linux için olan bazı uygulamaların (Windows ve Mac OS X dahil olmak üzere) diğer sistemler için olanı da vardı, bunlar popülerlik nedeniyle (Pidgin gibi, ve GIMP) geliştirilmiştir. Ayrıca gelişmiş masaüstü uygulamaları Linux'ta desteklenmiştir. Linux, Windows ya da Mac OS X için animasyon ve görsel efekt alanında kaliteli yazılımlar, Autodesk, Maya, Softimage, XSI ve Apple Shoke gibi, mevcuttur. Ayrıca bazı şirketler kendi oyunlarını ya da başka şirkete ait olan oyunları Linux'a taşımıştır.
GNU
GNU; çekirdek, sistem araçları, kütüphaneler ve son kullanıcıya yönelik sunulan yazılımları içeren bir proje, bir işletim sistemidir. Açılımı GNU’s Not Unix (GNU Unix değildir) dir. Bu ismin tercihindeki sebep ise Unix’e benzeyen; ancak fikirsel ve teknik bağlamda farklı, herhangi bir Unix kodunu içermemesidir.
GNU, 1983 Eylül ayında Richard Stallman tarafından ortaya atılmıştır. 1984 Ocak ayında proje yürürlüğe girmiştir. Proje, 2006 yılı itibarıyla etkin olarak geliştirilmeye devam etmektedir. Projenin geliştirilmesi, GNU Tasarısı tarafından gerçekleştirilmekte olup bu tasarı altında birçok GNU doküman ve yazılımları bulunur. Evvelden çekirdek olarak kullanılması planlanan GNU/Hurd, teknik ve fikirsel aksaklıklardan ötürü yerini Linux çekirdeğine bırakmıştır. Linux çekirdeğinin tercihiyle birçok GNU kullanıcısı Linux çekirdeğine geçiş yapmış ve böylece Linux, GNU/Hurd çekirdeğinin de yerini fazlasıyla doldurmuştur.
Linux çekirdeğini yeğleyen kullanıcılar, sistemlerine “Linux” demekte, bu ifadeyi tercih etmektedir; ancak GNU Projesi, “GNU/Linux” ifadesini önermektedir. Bu konudaki tartışmalar uzun süredir devam etmektedir.
BSD
1992'ye kadar yasal karmaşadalardan dolayı ortaya çıkarılmamasına rağmen NetBSD ve FreeBSD'den geliştirilen 386BSD Linux'un erken tarihli geçmişini oluşturdu. Linus Torvalds 'ın söylediğine göre 386BSD 1992 tarihinden önce ortaya çıkmış olsaydı, Linux'u yaratmayı düşünmek söz konusu olmayabilirdi.
MINIX
Gerçek bir işletim sistemini parçalara ayırmak için kullanılan deneysel bir işletim sistemidir. 1991 yılında Linus Torvalds, Helsinki Üniversitesi'ne katıldığında işletim sistemlerini merak etti. Sadece eğitim için MINIX lisansı almaya çalıştı; ama başarılı olamadı. Bu yüzden kendi işletim sistemini kurmaya çalıştı. Böylece Linux Kernel ortaya çıkmış oldu. Kullanıcıların kendi kişisel bilgisayarlarında Unix’in çalışma sistemini öğrenmelerini amaçlar. Andrew S. Tanenbaum tarafından kitabı Operating Systems: Design & Implementation'a örnek olması amacıyla 62.000 satır C koduyla yazılmıştır ve bu kaynaktan yola çıkılarak, eski bilgisayarları verimli olarak kullanmak için bu işletim sistemi üzerinde geliştirmeler yapılarak kararlı sürümler oluşturulmuştur. Torvalds, Linux çekirdeğini MINIX üzerinde geliştirmeye başlamıştır ve MINIX için yazılmış uygulamalar Linux için de kullanılabilmektedir. Daha sonraları Linux kendi gelişimini sağlayabilecek imkânlara sahip oldu. Ayrıca GNU uygulamaları MINIX uygulamalarının yerini aldı; çünkü GNU'da yazılan kodlar ücretsiz ulaşılabilir durumdaydı. Bu durum, işletim sistemini kullanmaya yeni başlayanlar için büyük bir avantaj sağlıyordu.
Tasarım
Linux tabanlı sistem, Unix benzeri modüler bir işletim sistemidir. Linux, çoğu temel tasarım prensiplerini 1970 ve 1980'lerde Unix'in oluşturduğu prensiplerden elde etmiştir. Bu sistem proses kontrolünün üstesinden gelebilen, ağ kurabilen ve çevrel ve dosya sistemini kullanabilen tek parçalı çekirdek (Linux çekirdeği) kullanmaktadır. Aygıt sürücüleri ya çekirdekle doğrudan birleşmiştir ya da modül hâlinde sistem çalışırken yüklenmiştir.
Bugünkü Gelişimi
Torvalds, çekirdeğin geliştirilmesi ile ilgili çalışmaları yönetmeye devam etmektedir. Stallman ise zaman zaman GNU bileşenlerini destekleyen Ücretsiz Yazılım Vakfı'na (Free Software Foundation) başkanlık etmektedir. Son olarak, bireyler ve kurumlar 3. parti GNU olmayan bileşenleri geliştirmektedirler. Bu 3. parti bileşenler işin çok büyük bir kısmını içermekte ve ayrıca hem çekirdek modüllerini hem kullanıcı uygulamalarını ve kütüphaneleri kapsamaktadır.
Telif Hakkı ve İsimlendirme
Linux ve çoğu GNU yazılımı GPL (Genel Kamu Lisansı) altında lisanslıdır. GPL, Linux dağıtıcılarına kaynak kodu (ya da herhangi bir değişikliği) alıcılar için aynı şartlar altında kullanılabilir hâle getirmesini gerektirir. Yazılım sisteminin diğer anahtar bileşenleri başka lisanslar kullanabilir. Örneğin birçok kütüphane GNU, LGPL'yi ve GPL'nin birçok serbest versiyonunu kullanır. Ek olarak X Pencere sistemini X.org uygulamaları MIT lisansını kullanır.
Torvalds, Linux çekirdeğinin genel kamu lisansının 2. versiyonundan 3. versiyonuna geçmeyeceğini belirtir. Torvalds, özellikle yeni lisansta yer alan ve dijital haklar yönetiminde yazılım kullanımını yasaklayan bazı hükümleri sevmemektedir ve aynı zamanda sayısı binleri bulan bütün telif hakkı sahiplerinden izin almak kullanışsız olacaktır.
2001'de Red Hat Linux üzerine yapılmış bir çalışma, bu dağıtımın 30 milyon kod kaynak hattı içerdiğini bulmuştur.
Linux Dağıtımları
Şu anda GNU yazılımlarını ve diğer özgür yazılımları bir araya getiren ve tüm bunları bir Linux çekirdeği ile beraber toplu, derlenmiş ve kurulumu çok kolay bir işletim sistemi olarak piyasaya süren irili ufaklı birçok çalışma mevcuttur. Mint, Ubuntu, Debian, OpenSuse, Pardus, Fedora, Gentoo, Gelecek Linux, Archlinux, Mandriva, Red Hat, Slackware, CentOS bunlardan bazılarıdır. Her biri, sıradan bir bilgisayar kullanıcısının biraz emek sarf ederek bilgisayarına kurabileceği ve neredeyse hiç yabancılık çekmeden kullanabileceği kadar rahat bir kurulum arayüzüne sahip bir şekilde hazırlanmaktadır. Bu dağıtımlar kendi sayfalarından indirilebilecek kalıp dosyaları veya bilgisayar mühendislikleri yazılım arşivlerinden ya da sadece dağıtım işini üstlenmiş İnternet sitelerinden CD/DVD şeklinde edinilebilmektedir. Ülkemizde Linux çalışmaları TÜBİTAK destekli Pardus, özel sektör destekli Gelecek Linux gibi projelerle ulusal bilişim pazarında kendine yer edinmektedir.
Kullanım Alanı
Açık kaynaklı olması çekirdek yapı üzerine uygulama geliştirmeyi kolaylaştırmaktadır. Bundan dolayı Linux farklı amaçlar dahilinde kullanılır. Cep telefonlarında, cep bilgisayarlarında, dizüstü bilgisayarlarda, masaüstü bilgisayarlarda, iş istasyonlarında ve sunucularda kullanımı yaygındır. Her amaç için farklı bir GNU/Linux dağıtımı bulmak mümkündür. Ev kullanıcıları için; Mint, OpenSuse, Ubuntu, Mandriva, Pardus gibi dağıtımlar yaygınken; sunucularda Fedora, CentOS, Debian daha yaygın olup ayrıca eğitim için Edubuntu gibi dağıtımlar da bulmak mümkündür.
Destekleyen Kuruluşlar
Şu anda neredeyse tüm üniversite bilgi işlem merkezleri, bunların yanında Google, NASA, IBM, Yahoo, HP, Boeing, HSBC, CitiBank, Intel, Red Hat, Sony Ericsson, Nokia, Siemens, Samsung, Motorola, General Motors, Hyun, Oracle, EToys, Tübitak, Troll Tech., Novell gibi çok büyük kuruluşlar GNU/Linux kullanmakta ve bir şekilde özgür yazılımlara destek olmaktadır.
Kullanım
Masaüstü ve sunucuların genel kullanım amaçları için tasarlandığı kadar, dağıtım amaçlı özelleştirilebilir: Bilgisayar mimari desteği, dahili sistemler, kararlılık, güvenlik, belirli bir bölgeye veya dile yerleşim, belirli kullanıcı gruplarını hedefleme, gerçek zamanlı araçları destekleme. Dahası, bazı dağıtımlar özellikle ücretsiz programları kapsar. Günümüzde, yaklaşık bir düzine kadar yaygın genel kullanım dağıtımıyla birlikte üç bini aşan dağıtım aktif olarak geliştirilmiştir.
Dizayn Bir Linux tabanlı sistem modüler bir Unix benzeri işletim sistemidir. 1970 ve 1980'li yıllarda Unix ilkelerinden temel tasarım türetilmiştir. Böyle bir sistem; proses kontrol, ağ ve periferik ve dosya sistemi erişim kolları olan Linux çekirdeği kullanır. Aygıt sürücüleri ya çekirdek ile doğrudan entegredir ya da sistem çalışırken modüllere yüklenir. Ayrı bir projede çekirdek arayüzü, birçok sistemin daha üst düzey işlevsellik kazanmasını sağlamak için geliştirilmiştir. GNU kullanım alanı, C kütüphanesi, popüler bir kabuk ve birçok temel işletim sistemi görevleri yürütmek, ortak Unix araçlarının çoğunun sık uygulanmasını sağlamak, çoğu Linux tabanlı sistemin önemli bir parçasıdır. Çoğu Linux sistemleri tarafından kullanılan grafik kullanıcı arabirimi (veya GUI) X Pencere Sistemi bir uygulama üstüne inşa edilmiştir.
Sunucular, Anabilgisayarlar ve Süperbilgisayarlar
Linux ürünleri sunucu işletim sistemi olarak uzun zamandır kullanılmakta ve önemi bu alanda giderek artmaktadır. Netcraft’ın Eylül 2006'da yayınladığı rapora göre, on güvenilir İnternet şirketinden sekizi Linux ürünlerini İnternet sunucularında kullanmaktadır. (Haziran 2008’den bu yana, Linux ürünleri FreeBSD ve Microsoft’un da içinde bulunduğu en iyi 10 şirketten 5’nin temsilciliğini yaptı, Şubat 2010’dan bu yana ise bu şirketlerin 6’sının temsilciliğini yaptı.) Linux dağıtımları LAMP sunucu-yazılım kombinasyonunun (Linux, Apache, MySQL, Phyton)köşe taşıdır. Linux dağıtımları diğer ana bilgisayar işletim sistemleri ile karşılaştırıldığında, fiyatlandırma nedeniyle son on yılda giderek popüler olmuştur. Aralık 2009 yılında, bilgisayar devi IBM, pazarlamaya öncelik vereceğini ve ana bilgisayar tabanlı kurumsal Linux sunucularını satacağını bildirdi. Linux dağıtımları, süperbilgisayarlarda işletim sistemi olarak da yaygın şekilde kullanılmaktadır: Kasım 2010 tarihinden beri en iyi 500 sistem arasında 459'u (%91.8) Linux dağıtımı kullanmaktadır.
Ayrıca Linux, dünyanın en güçlü süperbilgisayarı olan ve 2011'de kullanılmaya başlanan IBM Sequoia için de işletim sistemi olarak seçilmiştir.